Bariery komunikacyjne

Bariery komunikacyjne, jakie napotykają Polacy w kontaktach z obcokrajowcami i ich przełamywanie.

Bariery komunikacyjne, czyli wszystko, co zakłóca porozumienie nadawcy i odbiorcy komunikatu, może być wynikiem różnych błędów, popełnianych przez jedną lub przez obie strony.

Wyróżniamy dwie grupy barier komunikacyjnych:

1.      Posiadające charakter psychologiczny i fizyczny, m.in. różnice kulturowe, brak umiejętności decentracji, utrudnienia percepcyjne, stereotypy, wybiórczość uwagi.

2.      Posiadające bariery wewnętrzne- wynik emocji, braku zaufania i problemów z prawidłowym odczytem komunikatów werbalnych i niewerbalnych. W gronie tych barier jest też osądzanie.

„W nowej sytuacji migracyjnej, jaka powstała w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, cudzoziemiec-migrant przestał być osobą marginalną i egzotyczną, jakim był dotąd. Stał się on na tyle zjawiskiem trwałym i widocznym publicznie, że istotna stała się kwestia określenia jego statusu prawnego oraz rozwiązań prawnych regulujących jego sytuację w różnych dziedzinach życia społecznego.”[1] Demokratyczne przemiany polityczne  stały się powodem otwarcia granic Polski oraz anulowania ograniczeń wyjazdowych i przyjazdowych zarazem dla Polaków, jak i dla cudzoziemców. Zwiększyła się liczba osób przyjeżdżających, oraz wyjeżdżających z kraju. Pojawił się nieznany do tej pory problem uchodźców, którzy w poszukiwaniu spokoju przekraczają nielegalnie granice Polski. Nie bez znaczenia w tym wszystkim były zmiany ustrojowe na obszarach byłego ZSRR, które były powodem wzmożonego zainteresowania sprawami Polaków tam żyjących. Polska, będąca dotąd krajem emigracyjny, stała się w latach dziewięćdziesiątych krajem emigracyjno-imigracyjnym.

Wokół spraw i barier komunikacyjnych, napotykanych przez Polaków w kontaktach z obcokrajowcami niebagatelne znaczenie ma pojęcie „integracji”, oznaczające „stan lub proces zachodzący w społeczeństwie, polegający na tym, że jego poszczególne elementy przejawiają tendencję do scalania się w harmonijną i skoordynowaną, funkcjonalną całość, likwidowanie barier uniemożliwiających lub utrudniających nawiązywanie kontaktów pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi,  zwartość społeczna, zharmonizowanie wszystkich elementów układu społecznego wyraża się m.in. akceptacją wspólnych systemów,wartości, norm i ocen”[2].

Tak więc pojęcie integracji jest jednym z ważniejszych w Europie, opisującym relacje pomiędzy społeczeństwem, które przyjmuje, a etnicznymi zbiorowościami imigranckimi. Nie bez znaczenia jest tu także paradygmat polityczny, zwany „polityką integracyjną”. Do pojęcia integracji ściśle przypisane są dwa kolejne pojęcia : „ akulturacja” oraz „asymilacja”.

Akulturacja polega przede wszystkim na przyswajaniu wszelkich wartości społecznych i zwyczajów społeczeństwa, które przyjmuje imigrantów.„Grupa obca przejmuje centralny układ kultury, system wartości, oferowane ideologie i style życia, umiejętności posługiwania się instytucjami i wytworami kultury materialnej”[3]

Według Andrzeja Kapiszewskiego, można wyróżnić trzy rodzaje akulturacji:

1.      Akulturacja konieczna, dotycząca bezpośrednio osiedlenia, często wymuszona przez właściwości wewnętrzne środowiska w którym imigrant się osiedla. Objawiająca się głównie  „imitowaniem zachowań społeczeństwa przyjmującego– nawet bez ich rozumienia, dotyczy takich elementów, jak poznanie nowych znaczeń nazw, narzędzi pracy itp.”[4]

2.      Akulturacja wskazana, obejmująca głownie elementy kultury, bez których adaptacja miała by nikłe szanse powodzenia. Są to np. zwyczaje przy pracy, slang itp.

3.      Akulturacja pełna, będąca zupełną adaptacją w zgodzie z którą imigrant przyjmuje i akceptuje nowe normy i wartości, obowiązujące w danym społeczeństwie i zachodzi zwykle u kolejnego pokolenia.

Asymilacja natomiast , będąc  pojęciem  szerszym od akulturacji, obejmuje trzy najważniejsze pojęcia :

1.      Sfera struktury społecznej,oznaczająca wejście grupy obcej w struktury społeczno-instytucjonalne społeczeństwa przyjmującego.

2.      Sfera kultury, często bywa mylona z akulturacją, lecz oznacza pełną identyfikację,

3.      Sfera osobowości wyraża się w internalizacji kulturowych wzorów osobowości i ról społecznych, a przede wszystkim w zredefiniowaniu jaźni,

Tak więc asymilacja oznacza stopniowy zanik granic dystansów społecznych pomiędzy grupami społecznymi, prowadzącą do eliminacji barier obcości i wszystkiego, co się z nią wiąże np. dyskryminacji i uprzedzeń.

Według Miltona M.Gordona wyróżniamy  siedem różnych grup asymilacji:

1.      kulturową- akulturacja,

2.      strukturalną- wniknięcie w struktury społeczeństwa,

3.      amalgamację- zawieranie małżeństw mieszanych,

4.      tożsamościową

5.      na poziomie postaw społeczeństwa przyjmującego,

6.      na poziomie zachowań społeczeństwa przyjmującego,

7.      obywatelską.

Asymilacja nie zawsze musi oznaczać pełnej asymilacji i może czasem być bliższa pojęciu integracji, gdyż jest często rozumiana jako „proces dwukierunkowy – w sytuacji trwałego kontaktu pomiędzy grupami odmiennymi kulturowo i etnicznie społeczne przystosowanie powinno nastąpić zarówno po stronie grupy imigranckiej, jak i społeczeństwa przyj-mującego”[5]

Jednym z podstawowych barier na jakie napotykają Polacy w kontaktach z obcokrajowcami jest dyskryminacja, będącą„pozbawianiem równouprawnienia, upośledzaniem, szykanowaniem pewnej grupy ludzi, ze względu na ich pochodzenie albo przynależność klasową, narodową, rasową”.[6] Jej przeciwieństwem jest równość szans i równouprawnienie. Nie każde jednak  nierówne traktowanie i nie każda nierówność szans są od razu dyskryminacją. „Przykładowo, cudzoziemiec nie ma praw równych z obywatelem danego państwa (np. prawa do pracy), co wcale nie oznacza, że jest dyskryminowany. Najbardziej precyzyjnym antonimem wydaje się nie-dyskryminowanie.”[7]

Ze względu na dziedziny życia dyskryminację dzielimy na:

1.      dyskryminację społeczną/ ze strony innych grup/,

2.      dyskryminacja instytucjonalna/ nierówne traktowanie ze strony instytucji/,

3.      dyskryminacja zawodowa/ niemożność wykonywania niektórych stanowisk, nierówne traktowanie w pracy, niższe wynagrodzenie itp./,

4.      dyskryminacja ekonomiczna/ brak dostępu do środków ekonomicznych/,

5.      dyskryminacja polityczna/ odmawianie prawa do uczestnictwa w życiu politycznym/,

6.      dyskryminacja prawna / odmawianie równego traktowania przez prawo/,

7.      dyskryminacja symboliczna/ odmawianie równego traktowania w sferze symbolicznej/. Często używa się tu określenia „mowa nienawiści”

„W odniesieniu do kwestii cudzoziemskich bądź etnicznych wyróżniamy następujące

typy dyskryminacji ze względu na jej powody:

1.      dyskryminacja ze względu na pochodzenie rasowe (dyskryminacja rasowa),

2.      dyskryminacja ze względu na pochodzenie etniczne (dyskryminacja etniczna),

3.      dyskryminacja ze względu na przynależność narodową,

4.      dyskryminacja ze względu na przynależność państwową (obywatelstwo),

5.      dyskryminacja ze względu na wyznanie (dyskryminacja religijna).

Dyskryminacja ze względu na jej zakres i wpływ na ruchliwość społeczną, rozumianą jako przemieszczanie się na drabinie statusu społecznego:

− dyskryminację pełną, tj. całkowite wyłączenie osoby (grupy) od szans awansu

społecznego, np. bezwzględna odmowa prawa do pracy pewnym grupom imigrantów;

− dyskryminację częściową, która pojawia się w trzech formach, tj.:

1) jako zamknięcie szans awansu na pozycje najwyższe: istnieje pułap możliwych osiągnięć dla danej grupy,

2) jako segregacja zawodowa: tworzenie barier dostępu przedstawicieli określonych grup

do pewnych zawodów,

3) jako zamknięcie lub ograniczanie dla przedstawicieli określonych grup ważnych kanałów ruchliwości społecznej (np. ograniczanie szans edukacyjnych poprzez wysokie koszty kształcenia); zamknięcie określonych kanałów ruchliwości społecznej może spowodować przesunięcie przedstawicieli pewnych grup do „kanałów alternatywnych” – zarówno legalnych, np. kariera sportowa, jak i nielegalnych, np. działalność przestępcza.”[8] 

„W większości kontaktów międzykulturowych występuje problem porozumiewania się językiem odmiennym niż język ojczysty. Jest to zwłaszcza zauważalne wśród obywateli pochodzących z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej. W obawie przed popełnieniem błędu odczuwają oni silny opór psychiczny przed komunikowaniem się w języku obcym, zarówno w powszechnie dziś obowiązującym angielskim, jak też w języku danego kraju. Nie oznacza to wcale, że są mniej uzdolnieni językowo od mieszkańców Europy Zachodniej, są jednak często zalęknieni, niepewni siebie, nieśmiali, zawstydzeni.[…] Większość z cudzoziemców - szczególnie na początku kontaktu z nowym otoczeniem – zapomina lub wręcz nie zdaje sobie sprawy z tego, że nie należy mierzyć innej rzeczywistości własną miarą.”[9] Szok kulturowy podczas trwania procesu adaptacyjnego pozwala wiele zrozumieć, a świadomość różnic pozwala na przyspieszenie tego procesu.

Nie bez znaczenia są tutaj tez stereotypy, które można rozpatrywać w różnych kontekstach np.  historycznym, filozoficznym, socjologicznym, politycznym, psychologicznym i wielu innych. Powstają zwykle na podstawach opozycji obcy- swój. Obcy- jest zwykle nieznany, a jak nieznany, to może być zły, gorszy…

Przykłady stereotypów:

1.      Polak, to alkoholik, brudas i złodziej,

2.      Holender-  skąpiec,

3.      Niemiec – skryty, zawistny,

4.      Rosjanin – dwulicowy

Również rasizm, homofobia i wiele innych są podstawą problemów komunikacyjnych.

Różnice kulturowe i religijne, powodujące brak  wiedzy w tematach innych religii, nie wiadomo, jak się zachować, co wypada a co nie. Obcokrajowcy  nie rozumieją Polaków dlaczego całują kobiety w rękę, przepuszczają je przodem itp. Skoro w innych kulturach pocałowanie kobiety w rękę może być obraźliwe, wręcz karygodne.

Podstawą do tego, by móc odpowiednio się komunikować z obcokrajowcami jest język, dlatego Polacy uczą się języków obcych, zwłaszcza angielskiego, ponieważ jest on znany przez wiele narodowości.

Równie ważne jest dobre poznanie kultury z którą się stykamy, dowiedzenie się co wypada, a czego nie powinno się robić, to dobry sposób na unikniecie wielu sytuacji niemiłych i stresowych.

Doskonałym przykładem przełamywania barier komunikacyjnych jest Euro 2012. Polska z Ukrainą zorganizowali mistrzostwa Europy w piłce nożnej. Do Polski, też Ukrainy, zjechali kibice z wielu krajów Europy. Emocje związane z piłką zatarły zupełnie wszelkie granice i podziały. Kibice polscy i zagraniczni potrafili razem kibicować i wspólnie się bawić. Wszyscy zadowoleni, wyspani, najedzeni wracają do swoich krajów niosąc w świat, jak cudna jest Polska i Polacy.

 

---

[1]S. Łodziński, Problemy polityki migracyjnej Polski w latach 1989- 1998 (czerwiec) a nowa ustawa o cudzoziemcach. Raport nr 147.

[2] Hasło: „Integracja społeczna”, w: K. Olechnicki, P. Załęcki, op. cit., s. 85–86.

[3] H. Kubiak, Teoria, ideologia i polityka asymilacji, w: H. Kubiak, A.K. Paluch (red.), Założenia teorii

asymilacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1980, s. 17.

[4] Tamże

[5] A. Piekut, Wielość wymiarów – zatem jaka integracja? Przegląd tematyki i badań integracyjnych, w: S.Łodziński, A. Grzymała-Kazłowska (red.), op. cit., s. 218.

[6] Hasło: „Dyskryminacja”, w: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 133.

[7] Ł. Łotocki Imigracja i dyskryminacja- krajobraz 2009, , Instytut Spraw Publicznych, Raport. s. 12.

[8] Tamże, s.14-15

[9] M. Kisilowska, M. Przastek-Samokowa, Identyfikacja różnic kulturowych w procesie komunikacji z użytkownikiem,  Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, UW

Bibliografia:

1.      Polskie Dzieci w Brytyjskich Szkołach Podstawowych , PRZEWODNIK DLA RODZICÓW, Magdalena Lopez Rodriguez, Rosemary Sales, AlessioD’Angelo, Louise Ryan, 2010.

2.      Imigracja i dyskryminacja- krajobraz 2009, Łukasz Łotocki, Instytut Spraw Publicznych, Raport

3.      M. Kisilowska, M. Przastek-Samokowa, Identyfikacja różnic kulturowych w procesie komunikacji z użytkownikiem,  Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, UW

4.      A. Piekut, Wielość wymiarów – zatem jaka integracja? Przegląd tematyki i badań integracyjnych, w: S. Łodziński, A. Grzymała- Kazłowska (red.), op. cit., s. 218.

5.      Hasło: „Dyskryminacja”, w: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 133.

6.      Ł. Łotocki Imigracja i dyskryminacja- krajobraz 2009, , Instytut Spraw Publicznych, Raport. s. 12.

7.      H. Kubiak, Teoria, ideologia i polityka asymilacji, w: H. Kubiak, A.K. Paluch (red.), Założenia teorii

asymilacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1980, s. 17

8.      S. Łodziński, Problemy polityki migracyjnej Polski w latach 1989- 1998 (czerwiec) a

 nowa ustawa o cudzoziemcach. Raport nr 147.