Światełko pamięci dla profesor Bożeny Stelmachowskiej

     Tak dziwnie się dzieje na świecie, że ludzie którzy byli nam dalecy, niespodziewanie stają się bardzo bliscy. 

Tak stało się z postacią niezwykłą dla mnie, jaką jest śp. prof. Bożena Stelmachowska. 

Rok miniony szybko mi to udowodnił, bowiem pisałam w tym czasie swoją pracę dyplomową pt. 

"Kultura ludowa wybranych grup etnicznych Pomorza Gdańskiego
w świetle badań etnograficznych prof. Bożeny Stelmachowskiej
Architektura - wierzenia - strój".

Praca dotyka bezpośrednio tematyki zawartej w samym tytule, ale powstała w dużej mierze na podstawie materiałów ze spuścizny Pani profesor Stelmachowskiej, przechowywanej we zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu.

Prof. Bożena Stelmachowska ( Archiwum PAN w Poznaniu, sygnatura: P.III-23,  t.205. Fotografie do życiorysu)

Podczas moich kolejnych wyjazdów do poznańskiego archiwum, dane mi było bardzo dobrze poznać panią profesor. Czytanie rękopisów, rozszyfrowywanie kolejnych słów i ich znaczeń sprawiało, że postać  Stelmachowskiej stawała mi się coraz bliższa. 

Bożena Stelmachowska urodziła się 5 grudnia 1889 roku we Wrześni w Wielkopolsce, w rodzinie inteligenckiej Ludwiki i Ksawerego Stelmachowskich.

Była najmłodszą z siedmiorga rodzeństwa. 

Ojciec jej był architektem, co nie pozostało bez wpływu na jej późniejsze fascynacje sztuką. Z małej, rozbrykanej, niezwykle lubianej przez rówieśników Bożenki wyrosła niezwykła, szalenie wrażliwa kobieta, która całe swoje życie poświęciła badaniom etnograficznym. Gdyby nie jej pasja i oddanie sprawom Pomorza, ubożsi byśmy byli o ogromną wiedzę na temat historii i tradycji grup etnicznych zamieszkujących te ziemie.

W 1908 roku Bożena Stelmachowska ukończyła poznańską żeńską pensję na prawach szkoły średniej.

W latach 1919-1925 młoda Stelmachowska studiowała na Uniwersytecie Poznańskim. Tytuł naukowy doktora otrzymała w 1925 roku. Zaraz potem otrzymała stanowisko asystentki w Instytucie Etnografii. Pierwszym jej zadaniem było zorganizowanie biblioteki. Bożena na tym etapie swego życia bardzo lubiła książki, przebywanie w ich otoczeniu sprzyjało jej dalszemu dokształcaniu się. Czas asystentury u prof. Bystronia objął lata 1926-1928.

Kiedy Bożena otrzymała angaż na dyrektora Biblioteki Raczyńskich, radość jej decydentów nie trwała zbyt długo. Bowiem już po kilku dniach urzędowania Stelmachowska podjęła decyzję o rezygnacji z tego stanowiska, czego powodem była monotonia wykonywanych zadań. Niebawem otrzymała propozycję pracy na stanowisku kustosza w Muzeum Miejskim w Poznaniu.

Poza pracą w poznańskim muzeum, początek lat trzydziestych przyniósł Stelmachowskiej początki zainteresowań etnografią, pierwsze prace dotykały bezpośrednio tej tematyki. W 1939 roku w Warszawie na Uniwersytecie J. Piłsudskiego z etnografii robiła habilitację. Od tej pory świat stanął przed nią otworem. Podróżowała bardzo często za granicę w poszukiwaniu nowoczesnych metod ekspozycyjnych, czemu sprzyjały ambicje włodarzy miasta, pragnących utrzymać ekspozycje w muzeum na poziomie europejskim. Uczyła się więc nieustannie, zwłaszcza etnografii, gdyż zainteresowanie kulturą ludową było wtedy w modzie. Przez wiele lat pisywała felietony naukowe z zakresu etnografii min. do „Kuriera Poznańskiego”. 

Pomorzem zajęła się dlatego, że nikt dotąd nie prowadził tu badań stricte etnograficznych. W 1932 roku otrzymała nominację na członka Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. Od początku lat trzydziestych była członkiem Instytutu Bałtyckiego, w ramach którego współpracowała z dr. Borowiakiem w tematach etnografii Pomorza. Podczas badań do książki pt. „Rok obrzędowy na Pomorzu”. Nie wystarczało już jej samo Wybrzeże i kultura rybaków, brnęła coraz głębiej w kulturę tego regionu i coraz częściej napotykała na swojej drodze Kaszubów, którzy rozumieli jej misję i chętnie współpracowali, przekazując ustne wersje tego, co z punktu widzenia etnografa warte było poznania. 
Pani doktor bardzo skrupulatnie wykonywała swoją pracę, poza dokładnymi opisami, robiła liczne fotografie. Podczas swoich prac w terenie, Stelmachowska na zlecenie Ministerstwa gromadziła eksponaty do zbiorów Szkoły Morskiej w Gdyni, a wszystko to z zamiarem utworzenia osobnego Muzeum Etnograficznego. 

W 1937 roku dr Bożena Stelmachowska została uhonorowana Krzyżem Kawalerskim orderu Polonia Restituta, za zasługi położone dla kultury i oświaty. W 1938 roku Bożena Stelmachowska jako przedstawicielka Instytutu Bałtyckiego systematycznie pojawiała się z odczytami w Toruniu.

Na trzy dni przed wybuchem II Wojny Światowej otrzymała nominację na docenta. Wraz początkiem wojny brat Bronich wywiózł ją i Wandę Brzeską do Warszawy i w ten sposób najprawdopodobniej uratował im życie. Mimo strasznych warunków bytowych i tego, co przyszło im przeżyć podczas oblężenia Warszawy i później podczas wojny, Stelmachowska wciąż starała się być aktywna.

 Z początkiem marca 1945 roku docent Stelmachowska i Wanda Brzeska powróciły do zrujnowanego Poznania - Niedługo potem powstał przy Uniwersytecie Poznańskim „Zakład Etnografii Słowian Zachodnich”, co niewątpliwie sprzyjało pilności i pracowitości pani docent. Jeszcze w 1945 roku rozpoczęła pierwsze ekspedycje naukowe, których głównym celem były badania terenowe.

Pierwsze prace badawcze po II Wojnie Światowej rozpoczęła w Gorzowie, jej wielkim marzeniem było założenie tam dużej stacji badawczej. Pracowała wówczas nad specyfiką kulturową ziemi lubuskiej, co mogło być czymś w rodzaju zawdzięki za wszelkie dobro uczynione dla niej tam w potrzebie.

Dla ówczesnego ministerstwa Bożena Stelmachowska była jedynym w Polsce etnografem specjalizującym się pomorzoznawstwem i to właśnie było powodem odrzucenia jej wniosku o odnowienie tytułu docenta. W zamian powierzono jej katedrę etnografii na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i nominowano na profesora nadzwyczajnego.

Od tej pory wygłaszała Stelmachowska regularnie swoje wykłady i prelekcje dotykające na początku rybołówstwa morskiego i stopniowo w tematyce obrzędowości, sztuki i pieśni ludowej, a wszystko to poparte solidną wiedzą zdobytą w terenie. A we wszystko to angażowała swoich studentów.

Bożena Stelmachowska zmarła 21 listopada 1956 roku, pochowano ją na Cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu.

 

PUBLIKACJE:

- „System trzech epok w prehistoryji polskiej”, 1926,
- „Stosunek Kaszub do Polski” (odczyt), 1932,
- „Podkoziołek w obrzędowości zapustnej Polski Zachodniej”, 1933,
- „Rok obrzędowy na Pomorzu”, 1933,
- „Regionalizm etnograficzny na tle przykładów z współczesnej twórczości
    literackiej Polski Zachodniej”, 1936,
- „Etnografia Pomorza i Prus Wschodnich”, 1937,
- „Sztuka ludowa na Kaszubach”, 1937,
- „Zdobnictwo ludowe ziemi Purzyckiej”, 1946,
- „Na drodze do teorii sztuki ludowej”, 1946,
- „Pomorze w programie badań etnograficznych”, 1946,
- „Etnografia Wielkopolski w planowaniu niemieckim”, 1947.

PUBLIKACJE POŚMIERTNE:
- „Strój kaszubski”, 1959,
- „Budownictwo Słowińców”, 1960,
- „Słowińcy i ich kultura”, 1963,
- „Zwyczaje rybaków polskiego wybrzeża Bałtyku”, 2009.

 Bibliografia:

-B.Ronowska "Kultura ludowa wybranych grup etnicznych Pomorza Gdańskiego w świetle badań etnograficznych prof. Bożeny Stelmachowskiej, Architektura-wierzenia-strój", pracy seminaryjnej napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Adama Grzelińskiego w 2012 roku na WSG w Bydgoszczy .

- Archiwum PAN, W. Brzeska, Życiorys prawdziwy Bożeny Stelmachowskiej, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23, 1956/1957.

-  E. Fryś- Pietrzakowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, Bożena Felicja Maria Stelmachowska,
Kraków 2002.