Formy budownictwa kociewskiego w badaniach etnograficznych prof. Bożeny Stelmachowskiej

(Z materiałów Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu)

Ekipa badawcza pod kierunkiem profesor Bożeny Stelmachowskiej na Kociewie wyruszyła w 1955 roku. 
Szczegółowe opisy z tej wyprawy zawiera jedenasty zeszyt warsztatowy. 

Spotykamy tu wsie o rozplanowaniu prostokąta, często kilku ulicowe. Zagrody ogrodzone mocnymi płotami, przeważnie z kołków pionowych, rzadziej z żywopłotu. Zwykle w centralnym ich punkcie umieszczano studnie kręcone na wałek z daszkiem. 
Bywały też na Kociewiu studzienne żurawie.

Większość chat budowano na podmurowaniu z kamieni, te układano na progu

 

Obszar badań etnograficznych prowadzonych przez Bożenę Stelmachowską na Kociewiu w roku 1955, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Zeszyty warsztatowe, t 100.

zamiast schodów. 
W znacznej części Kociewskie chałupy posiadały murowane podcienie zrębowe, formowane na kształt rybiego ogona, często ścięte w formie czworokątnej wnęki. Niekiedy podcienie te wspierano na czterech słupach drewnianych z których te wewnętrzne posiadały dwie prostokątne deszczułki, a zewnętrzne opierały się na kamieniach z ozdobami nadszczytowymi - poziomymi. 

 

Okna domu w Smętowie Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Ozdoby nadszczytowe budynków, t. 130.

Dachy chałup były na ogół wysokie, czasem asymetryczne, kryte dwoma warstwami trzciny, nierzadko słomy. Warstwy tych strzech układano jedną na drugiej. Pręty na strzesze były oznakowane, narożnikowe podbite deskami, pod którymi przywiązywano snopki ze słomy. 
Szczyty chat ozdabiano fantazyjnymi pazdurami geometrycznymi, często ażurowymi i okrągłymi. 
Domy posiadały małe podcienie narożnikowe, dekoracyjne szalowania i ażurowe zdobienia. Drzwi chat również były ozdobione, przeważnie zielone z obramowaniami, czasem ujęte w dwa słupy z nabitymi dekoracyjnymi gwoździami prostokątnymi, deszczułkami ostrzem skierowanymi ku górze. 

Chałupa kociewska w Skorzewie, pow. Starogard, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Powiaty Chojnice i Starogard, fotografie, t. 131.

Naokiennice podobnie, jak drzwi dekorowane, ramy okien ładnie wycinane, brązowe, okiennice polichromowane na zielono. 
Całe budowle brunatnie oszalowane, posiadały bogatą, zieloną ornamentykę i zaszalowane węgła. 
Przed domem stała zielona ławeczka. 
Komin umieszczano centralnie i to wokół niego toczyło się całe życie rodzinne, skupiał wokół siebie wszystkie pozostałe izby.

Ozdoby okienne w Osieku, pow. Starogard, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Zeszyty warsztatowe, t 100.

Całość budynku mieszkalnego często tworzyła kwadrat z zabudowaniami gospodarczymi w których trzymano bydło, ptactwo i trzodę chlewną. Stodoły stojące przy kociewskich chatach miały przeważnie strukturę sąsieków z zastrzałami - umocowanymi drewnianymi koładkami i drzwiami uzbrojonymi w prymitywne skoble. Pod strzechą, w okolicach środka dachu, znajdowało się łukowate wzniesienie mansardowe oraz geometryczne ozdoby nadszczytowe.

 

Chałupa w Zelgoszczu, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Powiaty Chojnice i Starogard, fotografie, t. 131.

Stodoły budowano nie na zrąb, ale na słup, z jedną mocno wydłużoną, posiadającą okap. Wnętrze starannie podzielone na przepierzenia, w których trzymano bydło oraz sprzęty gospodarcze.

 Bibliografia:
1. B. Stelmachowska, Rękopis z Archiwum PAN, sygnatura: P.III-23. Zeszyty warsztatowe, t 100, t 130 i  t 131,
2. B. Ronowska , Kultura ludowa wybranych grup etnicznych Pomorza 
Gdańskiego w świetle badań etnograficznych prof. Bożeny Stelmachowskiej,    Architektura-Wierzenia-Strój, praca dyplomowa 2012.